"Sermo de S. Nicolai"

from the Speculum Ecclesiae

By Honorius Augustodunensis

Introduction to the Latin text

There is no critical edition of the Speculum Ecclesiae. There is the Migne text, in Patrologia Latina 172. This was transcribed from a single manuscript, a Rhenoviensis 138 (s. XII),¹ complete with folio numbers and medieval spellings. Migne tells us of the editio princeps, the 1531 edition, but he does not seem to have had access to it. He also tells us of a Basle edition of 1544, but this does not seem to exist.²

The Latin text here was produced by creating an electronic version of the Migne text, and then comparing it with the 1531 edition. Punctuation was added from the latter, or when obviously necessary. The collation process indicated a number of differences, where the correct reading was not obvious. The Migne text often felt unreliable. So the text was collated again against two manuscripts, Admont 131, and BSB Clm 2581. These were chosen at random, and because they were easily accessible online. The collation of these four witnesses is included. Also included are two manuscripts of the Magnum Legendarium Austriacum, Saint-Omer 701 and Melk 549, because this text quoted chapters 7 (=BHL 6173) and 8 (=BHL 6175) as part of its version of the Life of St Nicholas.

As this was a side-project, no effort was made to produce a critical text, or to analyse which manuscripts should be used to create one.

The paragraph numbers are not found in the editions or the manuscripts and were added by me.
  —Roger Pearse

Sigla

• PL = Migne, Patrologia Latina.
• Diet. = J. Dietenburg, 1531.
• A = Admont 131.
• B = BSB Clm 2581.
• O = Saint-Omer 701 (contains only chapters 7 and 8)
• M = Melk 549 (contains only chapters 7 and 8)

DE SANCTO NICOLAO.

I. "In memoria aeterna erit justus: ab auditione mala non timebit" (Ps. 111:7). Cuncta quae fiunt³ hic⁴ in terra oblivionis, oblivioni traduntur, et universa quae sub sole eveniunt, a memoria tanquam mortuus a corde elabuntur. In cujus enim nunc versatur memoria⁵ regum et tyrannorum olim opulens gloria? Quis habet nunc in recordatione⁶ magnificas urbes quas extraxerunt, vel inclytos titulos nobilium triumphorum quos erexerunt? Ubi nunc sunt pompae vel divitiae quibus affluxerunt, vel ubi⁷ supplicia aut cruciatus quos sanctis inflixerunt? Omnia velut umbra transierunt, et ipsi ignem et vermem haereditaverunt. Qui autem Deum pie⁸ coluerunt, in memoria aeterna erunt. Opera eorum per omnes generationes vigent, et nomina eorum in saeculum saeculi vivent. Nam unus spiritus cum Deo est⁹, qui ei per dilectionem adhaeret, et ei per spiritum unitus, cum eo in aeternum permanet. Ex quibus est sanctus Nicolaus in memoria aeterna, quia et hic hominibus est celebris in terra, et angelis in vita sempiterna. Ab auditione mala, scilicet, "Discedite a me¹⁰, maledicti, in ignem aeternum," (Matth. xxv) non timebit, sed de dulci voce, "Venite, benedicti" (ibid.), in aeternum gaudebit.¹¹

II. Hic ortus ex nobili prosapia Graecorum, multis miraculis fulsit, praeclarus praesul Myrreorum. Recens natus, ponitur in Pelium abluendas, sed per unam horam stetit a nullo tentus, quia nimirum in gradu virtutum erat stabiliendus. Mox bonae indolis vir coepit repatriare per parsimoniam, unde primus parens exulabat per gastrimargiam.¹² Nam quarta et sexta feria¹³ semel tantum in die de papillis bibebat,¹⁴ unde affluentia coelestis gratiae ei¹⁵ largiter influebat. Transcursa autem infantuli meta, sitibundo pectore hausit de fluentis scripturae coelestis vitae secreta. Adultus vero,¹⁶ utroque parente orbatus, et ipse in normis patrimonii heres subrogatur. Porro in eadem civitate nobilis vir degebat, qui de maximis divitiis ad ultimam egestatem pervenerat.¹⁷ Hic statuit tres filias suas forma insignes fornicari, ut per eas posset saltem victum lucrari. Quas Nicolaus auro redemit, et patri quidem inopiam, puellis autem infamiam benigne ademit, sibi vero coelestes divitias coemit. Interea Mirrensium ecclesia pastoris morte viduatur, sed grex devotus a Deo postulat, ut ei dignus pastor praeficiatur. Bonus autem pastor citius consolatur ovile desolatum, sancto cuidam¹⁸ insinuans Nicolaum a Deo praesulem esse designatum. Qui, postquam cleri et populi electione, prudens et fidelis dispensator super familiam Domini constituitur, mox jubar virtutum ejus ubique diffunditur. Dulcis etiam fama ejus per orbem spargitur, per quam populus undique ad videndum eum catervatim attrahitur.

III. Navis ergo populis onusta ad eum velis ferebatur, quae, saeva tempestate quassata, nautis discrimen naufragium minabatur. Qui turbati Nicolaum invocant, et mox eis apparens, mare sedatis procellis a furore tranquillat. At illi omnes grates ei referunt, cui venti et mare obediunt.

IV. Hic sanctus demolitus est aedem¹⁹ Dianae, quod diabolus molitus est hujuscemodi arte vindicare. Navis turbis plena ad eum pergens sulcat mare, et ecce diabolus vas cum oleo affert in specie Dianae, flebiliter supplicans ut hunc liquorem ad concinnanda²⁰ lumina sancto suo²¹ deferant, conquerens sibi multa obstare, quae se ad illum pervenire differant. Qui accepto oleo in altum remigant, et ecce vox desuper clamitat, ut oleum a muliere datum abjiciant, datorem ejus diabolum sciant. Ut autem oleum projicitur, mox contra naturam unda flammis corripitur. Illis vero prae pavore vociferantibus, Nicolaus apparuit et confestim fraus²² disparuit. Populus autem illi laudem concinit²³, qui eum de ebullienti maris olla eripuit.

V. Quodam tempore fames praevalida regionem invaserat, et populum Nicolai quam maxime praegravaverat. Interea naves regiae tritico onustae transmeant, a quibus vir Dei aliquot modios tritici impetraverat. Ex quibus omni populo abundanter distribuebat, et nautae ad litus pervenientes mensuram tritici quasi nihil dederint, reperiebant. In hoc illum imitatus qui de paucis de panibus multa milia hominum saturavit, et de²⁴ sublatis fragmentis plus quam de appositis superavit.

VI. Alio rursus tempore tres juvenes injuste accusati a proconsule ira vel potius avaricia sunt ad necem damnati.²⁵ Quod praesul Dei audiens, quantocius²⁶ supervenit, eosque de inminenti exitio exemit. Alio tempore tres nobiles viri ad Constantinum imperatorem rei ob invidiam accusantur et ab imperatore damnantur.²⁷ Qui in carcere positi, ad Nicolaum clamant, et ipse mox in somnis Constantinum minis et terroribus de interitu eorum placat. Imperator expergefactus optimates convocat, visionem indicat, juvenes sine mora laxari imperat. At illi laudibus extulerunt clementiam liberatoris, qui eruit eos de manu fortioris.

VII. His et alis multis gloriosis signis patratis Regi gloriae in perenni gloria associatur. Sed marmor tumbae ejus liquore olei resudare memoratur. Quo dum quisque debilis perungitur, protinus depulsa aegritudine salus refunditur. O mira virtus Christi! Quantum distat ortus ab occidente, et quantum differt lux a tenebris,²⁸ tantum sunt²⁹ retributiones justorum a reprobris discretae. Sicut enim de istius tumba dicitur oleum manare, ita fertur de sarcophago Juliani apostatae pix tetra et putida sudare. Quodam autem tempore antistes ejusdem sedis propter invidiam urbe pellitur, et statim stilla sacri³⁰ liquoris restringitur, et dum ipse in propria cathedra recipitur, confestim stillicidium salubre gaudentibus redditur.

VIII. Quidam quoque³¹ praepotens vir accersito aurifice aureum vas fieri imperat, quod sancto Nicolao pro voto offerendum deputat. Quod ut artifex miro modo sculpsit, ac variis gemmis distinxit, vir ille insigne opus miratus concupivit, et suis usibus retinendum censuit. Aliudque vas ad instar prioris fieri³² voluit, quod pro illo sancto Nicolao deferendum disposuit. Aurifex vero summam diligentiam adhibuit, sed nullo modo secundum formam prioris insignire valuit. Ut autem opus minime processit, vir idem aurum tulit, cum uxore et filio multisque aliis navim intravit, aurum pro vase sancto Nicolao offere cogitavit. Maxima autem pelagi parte emensa, sitit, et de aureo vase sibi male retento bibere voluit. Quod filius ejus, accipiens cui soli hoc tangere licuit, in undas³³ lavandum tenuit. Sed³⁴ de manu incauti juvenis elabitur, ipseque hoc apprehendere nisus, fluctibus maris immergitur. Quo casu, omnes nimium contristati portum attingunt, moesti basilicam sancti Nicolai introeunt. Dominus munus allatum altari imponit, sed, divinitus repulsum, longius resilit. Omnibus stupentibus, ipse per ordinem retulit qualiter vas promissum sibi retinuerit, et ob hanc causam filium cum vase in mari amiserit, istud autem sanctus accipere respuerit. Unde cum omnes laudes Deo et sancto Nicolao personarent, pater vero et mater pro reatu suo et filii amissione fletibus graviter instarent, et vota votis multiplicarent, ecce, repente juvenis cum vase incolomis advolat, qui, cunctis mirantibus, sanctum Nicolaum sibi in gurgite apparuisse, se in pelagus cadentem excepisse, ad litus illaesum detulisse, ad ecclesiam suam³⁵ ducatum praebuisse narrat. Qui omnes obstupefacti iterum atque iterum laudant Deum in omnibus, qui facit mirabilia solus. Pater itaque adolescentis vas cum preciosis muneribus sancto Nicolao obtulit, ac laetus cum suis in propria rediit.³⁶

IX. Quidam etiam locuples mercator prodige et improvide vixit, quem incuria ad ultimam egestatem perduxit. Hic petit a Judaeo pecuniam sibi dari mutuo. Cui Judaeus ait, si vadimonium ponat, pecuniam commodet quam petat. Ille negat se habere vadimonium, nisi forte fideijussorem velit recipere Nicolaum. Judaeus inquit:³⁷ "Audio Nicolaum esse fidelem; hunc recipio fidejussorem." Dedit itaque Christiano homini aurum, retinens in vadimonio Nicolaum.³⁸ Postquam autem ille abundantia pecuniarium excrevit, Judaeus datam pecuniam repetit. Quem ille indutias poscit, et Judaeus nihilominus tribus vicibus praestolando concedit. Deinde repetenti pecuniam denegat, seque reddidisse jurat. Res ante judices ventilatur, et ut aut in praesentiarum pecuniam reddat, aut sacramento abneget lege promulgatur. Christianus itaque acceptum aurum baculo callide inclusum Judaeo portandum tradit, cum quo omnique³⁹ populi frequentia ad ecclesiam Sancti Nicolai juraturus vadit. Quo perveniens super altare jurat, quod in vadimonium posuerat se aurum reddidisse quod mutuo acceperat. Tunc vero Judaeus: "Confido, inquit, quod me vindicabit Nicolaus." Ille autem baculum a Judaeo recipit, domum laetus cum suis repetit. Qui mox divina ultione multatur, quia de proximi laesione gloriabatur. In itinere quippe ingens sopor eum occupat, ut se putat animam exhalare nisi parum dormiat. Itaque collocat se dormiturus in bivio,⁴⁰ posito juxta se baculo. Et ecce carrum onustum advenit, quod in neutram partem declinare nequit. Cumque bubulci nec clamando nec pulsando stertentem excitare valerent, super letifero somno praessum cum vehiculo transierunt, animaque excussa fraudulentum⁴¹ contriverunt. Qui ut aurum confracto⁴² baculo splendere viderunt, res cunctis patuit, pro qua culpa Dei judicio occubuit. Concurrente undique populo aurum redditur Judaeo. Qui ecclesiam cum populo intrat, laudes Deo et sancto Nicolao resonat. Deinde voto se constringit, si vita aemulo suo reddatur, ipse mox baptismate abluatur. O clementia Jesu Christi! O merita sancti Nicolai! Illis laudes canentibus homo totis membris in mortem contritus ingreditur vivus, reatum suum confitetur coram omnibus. Quo viso Judaeus, cum omni domo sua, fidei nostrae associatur. Christus Dominus ejusque fidelis famulus Nicolaus ab omnibus magnis vocibus collaudatur.⁴³

X. Item quidam thelonearius paganus sancti Nicolai habuit imaginulam,⁴⁴ cui⁴⁵ quadam die profecturus suam commendabat pecuniam. In nocte vero latrones adveniunt, cunctam viri pecuniam auferunt. Qui dum reversus pecuniam sublatam invenit, magnis ululatibus domum implevit. Deinde accepto flagello imaginem caedit, pecuniam ab illa reposcit. Interea latronibus praedam dividentibus, sanctus Nicolaus apparuit, minis et terroribus cuncta in nocte reportare coegit. Thelonearius itaque mane surgens, et pecuniam suam cernens, gaudio repletur,⁴⁶ imaginem amplexans deosculatur. Cui sanctus Nicolaus apparuit, de salute animae admonuit. Qui mox cum omnibus suis baptizatur et facta ecclesia in honore sancti Nicolai laudibus Christo Domino famulatur.

XI. Hujus eximii corpus pontificis dum de Myrrea ad Barim⁴⁷ est translatum, multis gloriosis miraculis est glorificatum. Denique infra unam septimanam, caeci, surdi, muti, claudi, aridi,⁴⁸ daemoniaci et aliis languoribus fatigati, ad centum et duodecim⁴⁹ homines sunt redditi ejus meritis sospitati.⁵⁰ Quem Deus sic inter homines magnificavit, et inter sanctos exaltavit. Hunc, carissimi, laudibus invocemus, hunc precibus pulsemus, ne Deus cum impiis animam nostram perdat, et cum viris sanguinum vitam nostram, sed ut vocem laudis cum sanctis audiamus, et omnia mirabilia Domini enarrare valeamus. Quem oculus.⁵¹

1. PL. col. 807-8. back
2. PL. col. 15-16. A 1544 Basle edition of works by Honorius does indeed exist, but it does not contain the Speculum back
3. fiunt - M, Admont, BSB; sunt - 1531 back
4. hic - 1531, Admont, BSB; om. - M back
5. v memoria - 1531, Admont, BSB; memoriae (sic) - M back
6. recordatione M, Admont, BSB; recordationem - 1531 back
7. ubi - 1531, Admont, BSB; om. M. back
8. Deum pie - 1531, Admont BSB; Deum - M; back
9. est- M, Admont, BSB; iter - 1531. back
10. Discedite a me - 1531, Admont, BSB; Discedite - M; back
11. gaudebit - 1531, Admont 131, BSB; gaudebunt (sic) - M; back
12. gastrimargiam - Diet.; castrimargiam - PL, A, B; (gastrimargiam = gluttony). back
13. feria - Diet., A, B; om - PL back
14. de papillis bibebat - PL; papillas sugebat- Diet.; papillas bibebat - A, B. back
15. ei - Diet., A, B; om. - PL. back
16. vero - Diet., A, B; quoque - PL (maybe misread q as u, both with o over them?). back
17. pervenerat - PL, A, B; devenerat - Diet.; back
18. sancto cuidam - A; qui sancto [sanctum?] - PL; cuidam sancto - Diet., B; back
19. aedem - PL, A, B; ecclesiam - Diet.; back
20. concinnanda - PL, A, B; concinnantia - Diet.; back
21. suo - PL, A, B; om. - Diet.; back
22. fraus - PL; fraus maligni - Diet., A, B; back
23. concinit - PL; concinuit - Diet., A (but v as corr.), B; back
24. de - PL, A, B; om. - Diet. back
25. "Alio rursus tempore tres juvenes injuste accusati a proconsule ira vel potius avaricia sunt ad necem damnati." - PL, A; "Alio rursus tempore exercitus Constantini Imperatoris regionem depopulaverat, captosque tres nobiles iuvenes neci damnarat." - Diet., B. back
26. quantocius - PL, B; quatotius - Diet., A; back
27. Alio tempore tres nobiles viri ad Constantinum imperatorem rei ob invidiam accusantur et ab imperatore damnantur. - PL, A; Qui ab exercitu Imperatoris traditi, condigno honore sunt habiti. Labente autem tempore ob invidiam accusantur, et ab Imperatore damnatur. - Diet., B; back
28. tenebris - PL, Diet.; tenebre - A, B; back
29. sunt - PL; sibi - Diet.; unclear abbrev. s - A; back
30. stilla sacri - Diet., A, B; stillas acri [stilla sacri] - PL; back
31. quoque - Diet., O, A, B; autem - PL; back
32. fieri - Diet., O, A, B; patrare - PL; back
33. in undas - O, A, B; in undis - Diet., M; mundans - PL; back
34. sed - all; et - M. back
35. suam - all; PL inserts "ei". back
36. ac laetus cum suis in propria rediit - O, A, B, M; ac laetus in sua rediit cum propriis - PL; ac laetus cum suis ad propria rediit - Diet.; back
37. inquit - PL, A, B; ait - O, M. back
38. Judaeus... Nicolaum - PL, O, M, A, B; om. Diet.. back
39. cum quo omnique - PL, M, A, B; cumque omni - Diet., O; back
40. bivio - PL, Diet., M, A, B; humo - O. back
41. fraudulentum - PL, O, M, A, B; fraudulentum baculum - Diet. (Perhaps Diet. felt the need to clarify the text here). back
42. confracto - PL, A; de fracto - Diet., M, O, B; back
43. The text in O, M, ends here. In Diet, PL this is followed by a new paragraph, but not in A. back
44. imaginulam - PL, A, B; imaginem - Diet. back
45. cui - Diet., A, B; cum - PL; back
46. repletur - Diet., A, B; repletus - PL, presumably word ended with an abbreviation which the editor misread; back
47. Barim - Diet., A; Varim - PL; back
48. aridi - PL, Diet., B; om. A; back
49. duodecim - Diet., B; XII - A; XI - PL; back
50. sospitati - PL, A, B; sanitate - Diet. back
51. Quem oculus. - PL; Quae oculus non vidit, &c. - Diet.; Quae o. n. - A; Quem occls n vid nec. - B. I.e. "Sed sicut scriptum est: Quod oculus non vidit, nec auris audivit, nec in cor hominis ascendit, quae praeparavit Deus iis qui diligunt illum." - 1 Cor. 2:9. back

Translation of "Sermo de S. Nicolai" from the Speculum Ecclesiae by Honorius Augustodunensis

This text was made by Roger Pearse, Thoughts on Antiquity, Patristics, Information Access, and More, St. Nicholas of Myra — Translations, in March 2023. Everything in this file is placed in the public domain.